Başarı, doğuştan gelen yetenekten çok, çevresel faktörlere bağlı mı?

Bu makalede, bir alanda uzmanlaşmak için doğuştan gelen bir yeteneğin gerekli olup olmadığı ve beynin geliştirilebilirliği sorgulanıyor. “Uzmanlık” ile kastedilen, belirli bir alanda (örneğin satranç, atletizm, bilim) ortalamayı aşan başarı düzeyi.

Başarıya giden yolda iki temel görüş mevcut: Birincisi, düzenli çalışma ve azim gibi çevresel faktörlerin yeterli olduğu “Çevresel Model”; ikincisi ise bunların yetenekli olma ile birleştirilmesi gerektiğini savunan “Doğa + Çevre” modeli. Bu ikinci görüş, düzenli çalışma ve azim gibi faktörleri gerekli görse de, bunların yeterli olmadığını, içsel yeteneğin de önemli olduğunu vurgular.

Çevresel model, Anders Ericsson’un düzenli çalışma teorisini, Carol Dweck’in gelişen zihin yapısı görüşünü ve benzer yaklaşımları kapsıyor. Bu yaklaşımlar, kişinin genetik bir yeteneğe ihtiyaç duymadan istediği alanda yüksek performans gösterebileceğini savunuyor. Ericsson’a göre, bireyler arasındaki performans farklılıklarının çoğu, önceki ve güncel çalışma düzeyiyle açıklanabilir.

Çevresel modelin geçerliliğini test etmek için meta-analiz ve ikiz çalışmalarından yararlanılmıştır.

* **Düzenli çalışma ve başarı:** Yapılan meta-analizler, müzik, spor, oyun, eğitim ve mesleklerde başarı farklılıklarının büyük bir kısmının düzenli çalışma ile açıklanamadığını ortaya koyuyor. Düzenli çalışmanın etkisi, satranç gibi oyunlarda en fazla olsa dahi, başarının yine de %74’ü çalışmanın dışında faktörlere bağlı bulunmuştur. Eğitim ve mesleklerde ise düzenli çalışmanın etkisi neredeyse sıfırlanmış.
* **Azim ve başarı:** Azim, uzun vadeli hedeflere bağlılık ve zorluklarla mücadele etme becerisi olarak tanımlanabilir. Araştırma, azim ile akademik ve akademik dışı performans arasında çok düşük bir ilişki olduğunu (r=.15-19, r²=.022-.036) ve azim kavramının güvenilirliğinin sorgulanabilir olduğunu gösteriyor.
* **Gelişen zihin yapısı ve başarı:** Gelişen zihin yapısına sahip bireyler zekânın ve diğer kişisel özelliklerin geliştirilebilir olduğuna inanırlar. Yapılan meta-analizler, gelişen zihin yapısı ile akademik başarı arasında oldukça düşük bir ilişki (r=.10) buldu. Gelişen zihin yapısıyla ilgili müdahalelerin dahi başarıyı artırıcı bir etkisinin olmadığı ortaya konmuştur. Akademik dışı alanlarda da, zihin yapısının başarıyla ilişkisinin düşük olduğu tespit edilmiştir.
* **Beyin eğitimi:** Beyin eğitimi, bilişsel aktivite programları yoluyla beyin fonksiyonlarını geliştirmeyi amaçlayan uygulamalar. Araştırma, hafıza geliştirme uygulamalarının kısa süreli etkilerinin olduğunu ve bunların kalıcı sonuçlar vermediğini ve diğer becerilere aktarılamadığını gösteriyor.

Sonuç olarak, başarılı olma konusunda çevresel faktörlerin öneminin bilimsel çalışmalar tarafından desteklendiği, fakat doğuştan gelen yeteneklerin de ihmal edilmemesi gerektiği sonucuna varılabilir.

**Kaynaklar:** Metin içinde verilen kaynaklar.